I. ZABURZENIA MOWY

I. Kłopoty artykulacyjne wynikające z naśladownictwa złego wzoru mowy, nieprawidłowe nawyki utrwalone w okresie kształtowania się mowy (dyslalie): seplenienie, reranie, nieprawidłowe wymawianie k,g, nosowanie.

II. Opóźnienie rozwoju słowno-pojęciowego:

• dziecko ma ubogi słownik,
• mówi mało i trudno nawiązuje kontakt słowny,
• buduje zdania niepełne i niegramatyczne,
• nie rozumie wielu pojęć,
• ma trudności w analizie słuchowej.

III. Brak dźwięczności w realizacji głosek dźwięcznych, wynikające z zaburzenia słuchu fonematycznego(fonemowego):

1. brak głosek dźwięcznych: b,d,g,w,z,ż,ź,

• mylenie głosek dźwiękopodobnych, np. c-s, sz-cz i inne.

2. Zniekształcenia niektórych głosek, spowodowane niedosłuchem:

• zniekształcanie artykulacji niektórych głosek, szczególnie syczących i szumiących,
• brak w ogóle niektórych głosek,
• zaburzona melodia mowy,
• zaburzona intonacja.

3. Jąkanie funkcjonalne, wynikające z różnych przyczyn, np. z zaburzeń koordynacji narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego:

• powtarzanie sylab, wyrazów,
• napięcia mięśniowe, zahamowanie wypowiedzi,
• oddech krótki, przerywany lub zatrzymany,
• współruchy mięśni twarzy, szyi, rąk, nóg,
• podniecenie emocjonalne, pocenie się, czerwienienie,
• mowa niewyraźna, monotonna,
• utrudniony, czasem uniemożliwiony kontakt słowny.

II. ZABURZENIA ANALIZY I SYNTEZY WZROKOWEJ

Dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia funkcji spostrzegania wzrokowego, przejawia trudności :

• w różnicowaniu kształtów graficznych, zapamiętywaniu i odwzorowywaniu z modelu lub z pamięci,
• w odpoznawaniu znaków i przedmiotów zbliżonych wielkością, kształtem.

Prócz tego, rozumiejąc znaczenie litery i cyfry jako symbolu, posługuje się nimi

• nieprawidłowe jako znakiem graficznych. Dzieci takie myli:
• litery różniące się niuansami graficznymi, jak: a-o, m-n, l-f, e-c,
• litery o kształcenie zbliżonym, a różnym po/łożeniu w stosunku do osi pionowej, np. p-g, d-b lub osi poziomej, np. u-n, b-p, d-g,
• odwraca kolejność liter w wyrazach, np. pan –nap,
• opuszcza drobne elementy graficzne,
• łuki przekształca w kąty ostre lub rozwarte,
• pisze litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane,
• robi za duże lub za małe odstępy miedzy literami.

W konsekwencji tego, w późniejszych latach obserwuje się trudności w nauce, pojawiają się liczne błędy ortograficzne. Dzięki całościowo obniżonym poziomem spostrzegania mają poważne kłopoty z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Nie mogąc rozróżnić kształtów pojedynczych liter, znacznie gorzej radzą sobie z graficznym układem liter w wyrazie. Metoda wyrazowa nie stanowi dla nich ułatwienia, przeciwnie, komplikuje jeszcze cały proces.

III. ZABURZENIA ANALIZY I SYNTEZY SŁUCHOWEJ

Umiejętność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej określa się mianem słuchu fonematycznego, różnego od słuchu tonalnego.

Analiza i synteza słuchowa polega na odebraniu bodźca, rozłożeniu go na elementy, następnie złożeniu w całość dźwiękową. Zaburzeń analizy i syntezy słuchowej nie należy mylić z niedosłuchem obwodowym.

Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe (ale gdy je słyszą, prawidłowo analizują i syntetyzują).

Natomiast dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszą słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafią różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość dźwiękową.

Procesy syntezy i analizy dźwiękowej nieustannie obecne są w czytaniu i pisaniu. Sugestywnym przejawem zaburzenia tych procesów jest opóźniony rozwój mowy czy jej zaburzenia. W klasach początkowych pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.

Objawy:

• trudności w rozumieniu bardziej skomplikowanych poleceń słownych,
• trudności w zapamiętywaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań,
• trudności w dokonywaniu syntezy wyrazu,
• trudności w pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów,
• trudności w czytaniu całych wyrazów metodą literowania,
• często mały zasób słów, agramatyzmy, prymitywne, proste zdania w opowiadaniu,
• zniekształcanie wyrazów w dyktandzie,
• trudności w pisowni wyrazów zmiękczonych,
• kłopoty z różnicowaniem i-j,
• trudności w odróżnianiu samogłosek nosowych od „on”, „om”,
• w starszych klasach: łączenie przyimka z rzeczownikiem, np. wkącie,
• opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje ( opuszczanie bądź dodawanie liter, sylab, wyrazów) nagłoskowe i śródgłoskowe,
• zamiana dźwięcznych na bezdźwięczne, np. b-p, d-t,
• zamiana syczących na szumiące lub ciszące, np. s-sz-ś,
• trudności w nauce języka obcego,
• trudności w nauce wierszy, tabliczki mnożenia, zapamiętywania ciągów słownych (łatwiej się uczą, mając tekst przed oczami)

IV. ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

Dziecko wykazujące wybiórcze zaburzenia orientacji przestrzennej ujmuje prawidłowo złożone kształty graficzne o charakterze symetrycznym, ale popełnia błędy w ujmowaniu kształtów asymetrycznych. Jedne dzieci przejawiają większą trudność w odtwarzaniu kształtów asymetrycznych w stosunku do osi pionowej, inne w stosunku do osi poziomej.

Objawy:

• słabe rozumienie określeń słownych, dotyczących stosunków przestrzennych, przyimki (w, nad ,pod, za, obok, przed…)
• rysunki o niższym poziomie graficznym wykazują prymitywne, uproszczenia, małą ilość szczegółów oraz złe rozplanowanie przedmiotów,
• niewłaściwe rozplanowanie wyrazów w stosunku do strony zeszytu, dziecko nie mieści się liniach zeszytu, często wybiera złe linijki,
• mylenie kierunku zapisu (pismo lustrzane),
• mylenie liter o różnym położeniu w stosunku do osi poziomej i pionowej, np. p-g, d-b, u-n,g-b,p-b ( w czytaniu i pisaniu także).

W późniejszym okresie nauki obserwuje się:

• trudności w nauce geografii (słaba orientacja w stronach świata, trudności w opanowaniu pojęć dotyczących rozróżniania stron świata, pór roku, miesięcy, pór dnia, dni tygodnia),
• trudności w nauce geometrii (słabo utrwalone obrazy wzrokowe, w związku z tym wszelkie pojęcia i definicje zostają przyswajane tylko w sposób werbalny).
• Ćwiczenia orientacji przestrzennej są często obecne w ćwiczeniach wyrównujących opóźniony rozwój ruchowy i ćwiczeniach dotyczących percepcji wzrokowej.

V. OPÓŹNIENIA ROZWOJU RUCHOWEGO

Ogół trudności związanych z opóźnionym rozwojem ruchowym można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
 

1. Niezręczność ruchową całego ciała.

Objawy:

• Niechęć do czynności i zabaw ruchowych. Dzieci takie wykazują niesprawność ruchów całego ciała (ruchy nieskoordynowane, kanciaste). Nadmierna męczliwość jest powodem słabej kondycji fizycznej (często brak sprawności fizycznej spotykamy u dzieci otyłych).

2. Niezręczność manualną.

Objawy:

• nadmierne, bądź za małe napięcie mięśniowe (stąd mała precyzja), kurczowe trzymanie ołówka, silne przyciskanie, częste współruchy (języka, dłoni),
• zaburzona szybkość ruchów, np. dłoni, palców, trudności w majsterkowaniu, wycinaniu, szyciu, zapinaniu guzików itp.,
• niewłaściwa koordynacja wzrokowo-ruchowa, trudności w rysowaniu, pisaniu (brzydkie pismo, brak połączeń między literami, zmiana wielkości i kąta nachylenia pisma, wolne tempo pisania, niestaranne zeszyty, kleksy, pogięte kartki, liczne skreślenia i poprawki),
• trudności przyspieszenia czytania (wskutek powolnych ruchów gałek ocznych).

VI. ZABURZENIA SFERY EMOCJONALNEJ

Objawy:

Dzieci z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego najogólniej dzielimy na nadpobudliwe psychoruchowe oraz dzieci zahamowane psychoruchowe.

Nadpobudliwość psychoruchowa objawia się:

• niepokojem psychoruchowym,
• nadmierną ruchliwością,
• ruchami nieekonomicznymi, zbędnymi,
• częstą zmianą postawy,
• zaburzeniami uwagi,
• drażliwością, gwałtownością, niecierpliwością
• skłonnością do kłótni, zaczepek, bójek,
• jąkaniem, tikami, grymasami twarzy,
• nierównomiernością w pracy szkolnej.

Zahamowanie psychoruchowe objawia się:

• trudnościami w nawiązywaniu kontaktu słownego,
• brakiem wiary we własne możliwości,
• kompleksami, nadmierną wrażliwością,
• niepewnością, stanami lękowymi, ucieczkami z lekcji,
• zwolnionymi reakcjami psychoruchowymi,
• zaburzeniami snu, łaknienie,
• jąkaniem i zacinaniem,
• biernością i apatią, depresją.